ابراهیم بن هشام مخزومیاِبْراهیمِ بْنِ هِشام، ابن اسماعیل بن هشام بن ولید بن مغیرۀ مخزومی (د ۱۲۵ق/۷۴۳م)، از امیران دولت اموی و دایی هشام بن عبدالملک بن مروان خلیفۀ اموی که از ۱۰۶ تا ۱۱۴ق/۷۲۴ تا ۷۳۲م بر شهرهای مدینه ، مکه و طایف فرمان راند. ۱ - امارت حجاز زادگاه و تولد و زندگانی وی پیش از امارت بر حجاز چندان چیزی نمی‌دانیم، جز این‌که خلیفه بن خیاط [۱]
خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۴۹۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
و ابن عساکر [۲]
علی بن حسن ابن عساکر، التاریخ الکبیر، ج۲، ص۳۰۵، به کوشش عبدالقادر افندی بدران، دمشق، ۱۲۳۰ق.
نوشته‌اند که در ۱۰۵ق امارت حج را به عهده داشته است. وی در ۱۰۶ق از سوی هشام بن عبدالملک به امارت حجاز گمارده شد و در ۱۷ جمادی‌الثانی همان سال به مدینه درآمد و حکومت را به دست گرفت و سپس محمد بن صَفوان جُمحَی را به قضای مدینه گمارد، اما پس از چندی وی را برکنار کرد و صَلت بن زُبید بن صَلت کندی را به جای وی برگماشت. [۳]
خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۵۴۴، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
[۴]
محمد بن خلف ابن حیان، اخبار القضاه، ج۱، ص۱۶۸، به کوشش مصطفی مراغی، قاهره، ۱۳۶۶ق.
[۵]
محمد بن خلف ابن حیان، اخبار القضاه، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش مصطفی مراغی، قاهره، ۱۳۶۶ق.
۲ - اعتراض بزرگان حجازابراهیم در دوران حکومت خود بر حجاز به کارهایی دست یازید که مایۀ اعتراض بزرگان آن خطّه شد و عبدالله بن عروه بن زبیر از وی به هشام بن عبدالملک شکایت کرد که چشم طمع به اموال مردم دوخته است. [۶]
مطلب بن عبداللـه زبیری، نسب قریش، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۵۳م.
گویا این موضوع سبب شد که ابراهیم کینۀ زبیریان را در دل گیرد و عروه و فرزندان وی را به جرم باده‌گساری تازیانه زند. [۷]
محمد بن حبیب بغدادی، المنمّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۰۲، به کوشش خورشید احمد فاروق، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴ق.
براساس روایت جاحظ، [۸]
عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش حسن السندوبی، قاهره، ۱۹۳۲م.
یحیی بن عروه که مردی شاعر و عالم به انساب بود در زیر تازیانه درگذشت. بی‌اعتنایی عامر بن عبداللـه بن زبیر (که مردی پرهیزکار و پارسا بود) نسبت به ابن‌هشام اسماعیل بن ارقم مخزومی را نیز تازیانه زد [۹]
محمد بن حبیب بغدادی، المنمّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۵۰۲، به کوشش خورشید احمد فاروق، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴ق.
و جعفر بن علبۀ حارثی، شاعری از اهل نجران را به اتهام کشتن مردی از بنی‌عقیل به زندان افکند و سپس در زندان او را به قتل رسانید. [۱۰]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۱، ص۱۴۹، به کوشش صلاح یوسف الخلیل، بیروت، ۱۹۷۰م.
۳ - جنگ با رومیاندر ۱۰۸ق/۷۲۶م ابراهیم بن هشام به فرمان هشام بن عبدالملک به جنگ رومیان رفت و یکی از دژهای آنان را گشود. ابراهیم در دوران حکومت خود بر حجاز چند سال متوالی امارت حاجیان را نیز به‌عهده داشت. [۱۲]
خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۴۹۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
[۱۳]
خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۵۴۰، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
یک بار در ۱۰۹ق/۷۲۷م، در ایام حج ضمن خطبه‌ای گفت: هرچه می‌خواهید از من بپرسید، زیرا از من دانا‌تر نمی‌یابید. مردی از میان جمع برخاست و پرسید: قربانی کردن واجب است یا مستحب ؟ ابن هشام از جواب درماند و از منبر فرود آمد. [۱۴]
شهاب‌الدین احمد نویری، نهایه الارب، ج۶، ص۳۴۲، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
بخاری نوشته است که جداسازی مردان از زنان در طواف خانۀ کعبه در دوران امارت ابن‌هشام بر حجاز انجام گرفت. [۱۵]
محمد بن ابی‌الحسن بخاری، صحیح، ج۲، ص۱۶۳-۱۶۴، استانبول، ۱۴۰۱ق.
۴ - برکنار شدن از امارت مدینهابراهیم در ۱۱۴ق/۷۳۲م به فرمان هشام بن عبدالملک از امارت مدینه برکنار شد و خالد بن عبدالملک بن حارث بن حکم بن ابی‌العاص به جای او منسوب گردید. ابراهیم از حکومت مکه و طایف نیز برکنار شد و برادرش محمد بن هشام به جای او گماشته شد. [۱۶]
محمد بن خلف ابن حیان، اخبار القضاه، ج۱، ص۱۷۱، به کوشش مصطفی مراغی، قاهره، ۱۳۶۶ق.
[۱۷]
احمد بن واضح یعقوبی، واضح، ج۲، ص۳۳۱، بیروت، ۱۹۶۰م.
در ۱۲۵ق/۷۴۲م ولید بن یزید بن عبدالملک (د ۱۲۶ق/۷۴۴م) به خلافت رسید. وی با ابراهیم و برادرش محمد دشمنی دیرینه داشت. گویند انگیزۀ دشمنی او آن بوده که ابراهیم و برادرش، هشام بن عبدالملک را تشویق کرده بودند که ولید را خلع کند و فرزند خود را به ولایتعهدی برگزیند. [۱۹]
طبری، تاریخ، ج۷، ص۲۰۹-۲۱۰، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۶م.
۵ - دستگیر شدن توسط والی کوفهچون ولید به خلافت رسید، دایی خود یوسف بن محمد ثقفی را به امارت مدینه برگماشت و به وی فرمان داد که محمد و ابراهیم ابن هشام را دستگیر کند و به نزد وی فرستد. خلیفه بن خیاط [۲۰]
خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۵۴۶، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
گوید ولید بن یزید به یوسف بن عمر والی کوفه نوشت که ابراهیم و محمد را بکشد، یوسف نیز آنان را زیر شکنجه به قتل رسانید. ابوالفرج اصفهانی [۲۱]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۶، ص۱۰۸، به کوشش صلاح یوسف الخلیل، بیروت، ۱۹۷۰م.
نوشته است که ابراهیم و محمد را زمانی بازداشت کردند که ابراهیم به آرامگاه یزید بن عبدالملک در مدینه پناه برده بود. چون ولید بن یزید از این کار آگاه شد، گفت ابراهیم نجات یافت، اما یحیی بن عروه بن زبیر و عبداللـه بن عروه، ولید را تشویق کردند تا ابراهیم را دستگیر کند. به فرمان وی آن دو برادر را دستگیر کردند و نزد یوسف بن عمر فرستادند و او آن دو را در زیر شکنجه کشت، ولی ابن اثیر نوشته است که آنان را پس از دستگیری، به شام نزد ولید فرستادند و ولید، پس از آن‌که هر دو را تازیانه زد، دستور داد آنان ا به کوفه باز گردانند. ۶ - مدح و هجو شاعرانابن هشام را در دوران امارت بر حجاز، شاعرانی چون ذوالرَّمة و فرزدق، ابومحجن نصیب، بوزید اسلمی و ابن میّاده مدح گفته‌اند. [۲۳]
غیلان بن عقبه ذوالرمة، دیوان، ص۶۰۳، به کوشش کارلایل هنری هیس مکارتنی، لندن، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.
[۲۴]
محمد بن سلام جمحی، طبقات فحول الشعراء، ج۱، ص۳۶۴-۳۶۵، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۳۹۴ق.
[۲۵]
محمد بن یزید مبرد، الکامل فی اللغة و الادب، ج۱، ص۲۸، به کوشش زکی مبارک، قاهره، ۱۹۳۶م.
[۲۶]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۱۴۵، به کوشش صلاح یوسف الخلیل، بیروت، ۱۹۷۰م.
[۲۷]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۱۴۷، به کوشش صلاح یوسف الخلیل، بیروت، ۱۹۷۰م.
[۲۸]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش صلاح یوسف الخلیل، بیروت، ۱۹۷۰م.
[۲۹]
محمد بن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۹۳-۹۴، به کوش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۱۳۸۵ق.
شاعرانی چون عبداللـه بن عمر بن عثمان بن عفان عرجی، پسرعم ولید بن یزید، و یحیی بن عروه بن زبیر وی را هجو گفتند. [۳۰]
مطلب بن عبداللـه زبیری، نسب قریش، ج۱، ص۲۴۷، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۵۳م.
[۳۱]
عبداللـه بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۲۰، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.
[۳۲]
عبداللـه بن مسلم ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، ج۲، ص۴۷۸، بیروت، ۱۹۶۴م.
[۳۳]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۴، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۹۷۷م.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل، بیروت، ۱۹۶۵م. (۲) محمد بن خلف ابن حیان، اخبار القضاه، به کوشش مصطفی مراغی، قاهره، ۱۳۶۶ق. (۳) علی بن حسن ابن عساکر، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالقادر افندی بدران، دمشق، ۱۲۳۰ق. (۴) عبداللـه بن مسلم ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، بیروت، ۱۹۶۴م. (۵) عبداللـه بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م. (۶) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش صلاح یوسف الخلیل، بیروت، ۱۹۷۰م. (۷) محمد بن ابی‌الحسن بخاری، صحیح، استانبول، ۱۴۰۱ق. (۸) محمد بن حبیب بغدادی، المنمّق فی اخبار قریش، به کوشش خورشید احمد فاروق، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴ق. (۹) احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۹۷۷م. (۱۰) عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، به کوشش حسن السندوبی، قاهره، ۱۹۳۲م. (۱۱) محمد بن سلام جمحی، طبقات فحول الشعراء، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۳۹۴ق. (۱۲) خلیفه بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م. (۱۳) غیلان بن عقبه ذوالرمة، دیوان، به کوشش کارلایل هنری هیس مکارتنی، لندن، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م. (۱۴) مطلب بن عبداللـه زبیری، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۵۳م. (۱۵) علی بن محمد سخاوی، سفرالسعادة و سفیرالافادة، به کوشش محمد امین الدالی، دمشق، ۱۴۰۳ق. (۱۶) طبری، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۶م. (۱۷) احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی، قاهره، ۱۹۶۳م. (۱۸) محمد بن یزید مبرد، الکامل فی اللغة و الادب، به کوشش زکی مبارک، قاهره، ۱۹۳۶م. (۱۹) محمد بن عمران مرزبانی، الموشح، به کوش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۱۳۸۵ق. (۲۰) شهاب‌الدین احمد نویری، نهایه الارب، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران، ۱۳۶۴ش. (۲۱) احمد بن واضح یعقوبی، واضح، بیروت، ۱۹۶۰م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم بن هشام»، ج۲، ص۶۶۷. |